Час права для несовершеннолетних: Правонарушения- каковы последствия? (перевод на тувинский язык)

Россия Федерациязының Истелге комитединиң

Тыва Республикада истелге эргелели

Хоойлу-дүрүм үрээр чорук: ооң уржуктары кандыгыл?

Үстүкү класстың өөреникчилеринге

хоойлу-дүрүм шагы

 

 Кызыл-2016

Хоойлу-дүрүм үрээр чорук: ооң уржуктары кандыгыл?

 Үстүкү класстың өөреникчилеринге

хоойлу-дүрүм шагы

 Бөгүн силерниң эргелериңер болгаш хүлээлгелериңер дугайында чугаалажыр бис. Кижи бүрүзү, хар-назы барымдаазы чокка, бодунуң үүлгеткен херээ дээш харыылаар ужурлуг. Бистиң чуртувуста кижи бүрүзү доктаамал чурумга чагыртып чурттаар ужурлуг. Ниитилелге кижиниң алдынар дүрүмү хөй, оларны хоойлуда чыгган. Хоойлу кижиниң кылып турар янзы-бүрү ажылынга хамаарышкан.

Кандыг деп бодаар силер, ниитилелге алдынар чурумун үрээр болза, ону чүү деп адаарыл? Ол болза хоойлу-дүрүм үрээр чорук-тур. Оон элээн шыңгыы таварылгаларда – кем-херек үүлгедиишкини-дир.

Хоойлу-дүрүм үрээр чорук дээрге – хоойлуга, ниитилелге удур хөделиишкин (хөделиишкин кылбааны), тодаргай (доктааттынган) хоругдалдарны үрээри азы эргелериниң нормазын күүсетпези-дир.

Школачы амыдыралдың кандыг хоойлулары силерге билдингирил?

- кичээлче озалдап болбас

- чылдагаан чокка кичээл үзүп болбас

-чапсар үезинде дүржоктанып болбас

-школага болгаш школа девискээринге таапкылап болбас

- багай сөстер чугаалап болбас дээш о.ө.

А школадан дашкаар? Школадан аңгы черлерге өөреникчи кижи кандыг хоойлуларны сагыыр ужурлугул?

- ада-иезиниң үделгези чокта 22.00 ш. соонда кудумчуга чоруп болбас

- кудумчуга болгаш транспортка чорааш, эзиртир суксуннарны садып аары база ижери, хөй-ниити черлеринге таапкылаары хоруглуг.

- өске кижилерни эттээр, дүржоктаныр чоруктарга киржип болбас

- чидиг бистиг, соок-чепсек бодунга ап болбас дээш о.ө.

Хоойлу-дүрүм үрээн таварылгада юридиктиг харыысалганың 4 ангы хевири бар:

1. Кеземче харыысалгазы – кеземче дүрүмүнде көрдүнген хоойлуларын үрээни дээш харыысалга. Кеземче хоойлузунда көрдүнген кемниг херек ниитилелге айыылдыг, ниитилел тургузуунче семээшкин, өнчү-хөреңги, кижи, хамаатыларның эргелери болгаш хостуу, хөй-ниити корум-чуруму (өлүрүкчү чорук, үптээшкин, оор чорук, күштээшкин, хулиган чорук). Каржызы-биле дүржоктанганы дээш, оорланыышкын, күштээшкин кылганы дээш кеземче харыысалгазын 14 харлыындан эгелеп онаар.
2. Административтиг харыысалганы административтиг дүрүмде көрдүнген хоойлу-дүрүмнү хажытканда ажыглаар. Административтиг хажыдыышкыннарга: орук шимчээшкининиң дүрүмүн хажытканы, хөй-ниитиниң корум-чурумун хажытканы, өртке удур айыыл чок чорукту хажытканы, хөй-ниити черинге таапкы тыртары, эзиртир суксуннар ижери болгаш о.ө. хамааржыр. Административтиг хоойлу-дүрүм үрээшкини дээш 16 хардан эгелеп харыысалгага онаар. Шииткели: торгаал, сагындырыг, эдип-чазаар ажылдар.
3. Чурум үрээни дээш харыысалга – күш-ажыл хүлээлгезин хажытканы азы өскээр чугаалаарга, күш-ажыл хоойлузун хажытканы болур. Чижээлээрге: ажылче озалдааны, чылдагаан чок черге ажыл шагын үскени. Чурум үрээни дээш харыысалганың 3 хевири бар: сагындырыг, доңгулда, ажылдан үндүрери.
4. Хамааты-эрге харыысалгазы эт-хөреңги талазын башкарар. Хоойлу-дүрүм үрекчилеринге шииткел: когаралдың орнун тургузар, каражаны төлеттирер.

Дараазында байдалдарны сайгаргаш, тодарадып көрээлиңерем: элээди назылыглар кандыг хоойлу-дүрүм үүлгеткенил? Ол хоойлу-дүрүм үрээшкини дээш кайы хире хар-назыдан эгелеп харыысалгага онаажып болурул? Кандыг яла (шииткел) манап болурул?

Байдал №1. Сережа биле Саша херим иштинге бөмбүктеп ойнап тургаш, кожазының бажыңының

соңгазын бузупканнар. Элээди оолдар кандыг хоойлу-дүрүм үрээн-дир?

(хамааты эрге харыысалгазы)

Байдал №2. Улуг улустуң үделгези чок чораан элээди оол 23ш. 40 мин. турда туттурган. Ол оолга кандыг яла таваржыр-дыр?

(административтиг харыысалга, яла 30.12.2008 № 905 ВХ-П Тыва Республиканын Хоойлуга дүүштүр тодараттынар)

Байдал № 3. 7-ги класстың өөреникчилери күш-культура кичээлиниң мурнунда хеп уштур өрээлге турганнар. Кичээлче коңга эдиптерге, шупту спорт залынче кире бергеннер. Чүгле Дима артып калгаш, чаңгысклассчызының телефонун оорлапкан. Элээди оол кандыг кем-херек үүлгеткен-дир? Бо хоойлу-дүрүмнү үрээни дээш кайы хире назыдан эгелеп харыысалга онааттынарыл?

(кеземче харыысалгазы. 14 хардан эгелеп харыысалга онааттынар)

Байдал № 4. Рома биле Петя автобуска чоруп ора, ыыткыр чугаалажып, каттыржып, чурум чок сөстер эдип, долгандыр улустуң сагындырыгларынга агрессчи хөөннүг харыылап турганнар. Элээди оолдар чүнү хажыткан-дыр?

(административтиг дүрүм: административтиг харыысалга)

Байдал №5. Бир эвес силер школаңарга кичээлди чылдагаан чок үзупкен болзуңарза, ол хоойлу-дүрүм үрээшкини харыысалганың кандыг хевиринге онаажып болурул?

(Чурум үрээни дээш харыысалга)

Байдал № 6.

Чаңгысклассчылар Андрей биле Дима маргышкаш, чокшу бергеннер. Түңнелинде күш чок болганындан Дима когараан. Эттээни дээш кандыг харыысалгага таваржырыл? (кеземче харыысалгазы)

14 харга чедир харыысалганы ажы-төлү дээш ада-иези алыр. Ада-ие хүлээлгезин күүсетпээни дээш, ада-ие эргезин олардан казып кааптар.

•Буруунуң хемчээлин база яланы кым тодарадырыл?

Хоойлу-дүрүм үрээшкини үүлгеттингенде истелге органы болгаш суд буруунуң хемчээлин өөренип көөр.

1. Бир эвес кем-херек каржы сагыштыы-биле үүлгеттинген болза. Кижи бодунуң үүлгедиглериниң айыылдыын билип, оларның түңнелин база билип турар (чижээлээрге, оор чорук). Бо таварылгада хоойлу ёзугаар яла дошкун болур.
2. Бир эвес кем-херек оваарымча чогу-биле үүлгеттинген болза. Хөй кезиинде ындыг кем-херек бодал чок, сиилең аажыдан (чижээ: электри херекселдерин хайгаарал чок арттырып болбас, оон өрт айыылы үнүп кээп болур деп шупту улус билир) азы тоомча чогундан үүлгеттинер: кижилер уржуктарын билип тура-ла, хөделиишкинин үргүлчүлеп турар (чижээлээрге, Чернобыль АЭС, Саян-Шушенск ГЭС, Воронеж хоорайга пиротехника складының частыышкыны). Ындыг кем-херектер дошкун яладан шала чиик болур.

Кандыг хоойлу-дүрүм үрээшкиннери барыл?

Хулиганнаашкын (РФ КД 213 чүүлү). Хулиганнаашкын – ниитилелдиң корум-чурумун үреп, ниитилелди илдең-не хүндүлевезин көргүзүп турар каржы хажыдыышкын болур. Ниитилелди илдең-не хүндүлевези дээрге, ниити хүлээп алдынган нормаларны болгаш шын алдынарының чурумун сагыштыы-биле хажытканы, бодун долгандыр турар кижилерге удурун, оларга тоомча чок хамаарылгазын көргүскени болур.

Онзаланып турар ылгавыры – хөй-ниити чери (чижээлээрге, хөй-ниити черлеринге эт-хөреңгини үреп азы узуткап кааптары). Хөй-ниитиниң корум-чурумун каржызы-биле үрегдеп турары дээрге, чижээлээрге, хөй-ниити черлеринге өске улустарны дорамчылап, бастыры азы эт-хөреңгизин үрегдээри, хөй-ниитиниң хемчеглерин үзери, ниитилелдиң оожургал-тамчыын үр хуусаа дургузунда үрээни деп билир.

Вандализм – бажың-балгаттарны азы өске-даа тудугларны үреп бужартатканы, ниитиниң транспортунда азы өске-даа хөй-ниити черлеринде эт-хөреңгини үрээни болур. Вандализмниң айыылдыы чүл дээрге, ниитилелдиң корум-чурумун, хамаатыларнын дыжын үреп, ниитилелге эт-хөреңги болгаш сагыш-сеткил талазы-биле когаралды чедирип турар. 40 муң акшага чедир торгаал азы шалынынын хемчээли, азы шииттирген кижинин 3 айга чедир оске орулгазын, чок болза 360 шакка чедир ыяп кылыр ажыл, чок болза 1 чылга чедир эдип-чазаар ажылдар кылыр кылдыр, чок болза 3 айга чедир  хоругдаар шииткелди алыр. Ол-ла үүлгедиглерни бөлүк кижилер

политиктиг, идеологтуг, язы-сөөк, национал болгаш шажынчы көөр хөөн чок чорук азы өжээннежиишкинге чылдагааннап алгаш азы кандыг-ла-бир социал бөлүкке хамаарыштыр көөр хөөн чок чорук азы өжээннежиишкинни чылдагааннап алгаш үүлгедирге хосталгазын 3 чылга чедир хосталгазын кызыгаарлаар, чок болза 3 чылга чедир албадалдыг ажыл чок болза, 3 чылга чедир хосталгазын казып шииттирер.

Оор чорук дээш, тодаргайлаарга, өскениң эт-хөреңгизин чажыды-биле бодунга холгаарлап шиңгээткени дээш – 80 муң чедир торгаал, азы шалынынын хемчээли азы шииттирген кижинин 6 айга чедир оске орулгазын чок болза, 360 шакка чедир ыяп кылыр ажыл, чок болза 1 чылга чедир эдип-чазаар ажылдар кылыр кылдыр, чок болза 2 чылга чедир хосталгазын кызыгаарлаар, чок болза 2 чылга чедир албадалдыг ажыл, чок болза  4 айга чедир  хоругдаар, чок болза 2 чылга чедир хосталгазын казып шииттирер. Оор чорук кем-херек үүлгедиишкиннериниң эң-не нептереңгей хевири болуп турар. Оорлаткан чүүлдүң ниити түңү 2500 акшадан  эвээжевес болза, ону оор чорук деп санаар.

Бажың оорлаашкынын болдурбас дизе, кандыг хемчеглер алза эки деп бодаар силер?

Бажың оорлаашкынын болдурбас дизе, кичээниишкинниң элээн каш хемчеглерин алыр болза эки. Билбези квартираже оор кирбес. Ынчангаш өг-бүлеңерде садып алдынган улуг өртектиг эт дугайында чугаалавас болзуңарза эки. Ол медээ өске кижилерже дамчааш, эки эвес түңнелдерге чедирип болур. Бистиң хынамча чогувус болгаш бүзүрээчеливисти оорлар ажыглап турар. Хөй кезиинде бис хынамча чок болгаш бүзүрээчел чоруувус-биле оорланыр байдалды тургузуп турар бис. Кем-херекти бажын оорлары бүдүн чыл дургузунда, ынчалза-даа май айдан сентябрь айга чедир эң-не хөйү-биле үүлгедип турар. Ооң чылдагааннары билдингир: хоорай чурттакчылары дача сезонунда хоорайдан үнүп чоруптар, оларның бажыңнарын ээлээр кижилер чок болу бээр. Почта хааржактарында солун-сеткүүл, квитанциялар дола берген, домофонга кым-даа харыылавас, кежээки үеде бажыңнарның сайгылгааны чырывайн турар боор. Бо бүгү байдалдарны бажың оорлары көрүп, ажыглап турарлар.

Үптээшкин (РФ КД 161 чүүлү) - өскениң эт-хөреңгизин ажыы-биле оорлааны дээш 480 шакка чедир ыяп кылыр ажыл, чок болза 2 чылга чедир эдип-чазаар ажылдарга, чок болза 2-ден 4 чылга чедир хосталгазын кызыгаарлаар, чок болза 4 чылга чедир албадалдыг ажыл, чок болза 6 айга чедир хуусаада хоругдалга олуртуп, чок болза 4 чыл чедир хуусаада хосталгазын казып шиидер.

Соталыг телефоннарны, эң ылаңгыя, аар өртектиг модельдиң телефоннарын оорлаар чорук эң-не чугула айтырыгларның бирээзи апарган. Телефон бүдүрүкчүлери чаа модель бүрүзүнүң хемчээлин бичеледир кылырын оралдажып турарлар. Чараш болгаш биче хемчээлдиг телефоннар оорларның чиик олчазы болуп турары ховар эвес. Кудумчу оорлары чиик акша сүрүүшкүнү оларны хоойлуга болгаш кара-бажыңга олурар чылдар дугайында айтырыгга эккээр деп боданмастар. Ындыг-даа болза аар өртектиг (чүгле аар өртектиг эвес) телефоннарның ээлери телефоннарын болгаш бодунуң амы-тынынче кем-херек үүлгедикчилериниң семээшкининден айыыл чок болдурарының дугайында боданыр болза эки. Телефоннуң ээзи ниитиниң транспортунга азы кудумчуга чорда, телефоннуң айыылга таваржып болурунун магадылалы улуг. Транспортка иткилешкен улусту ажыглап, кем-херек үүлгедикчизи карманын үжеп болур, кудумчуга кижиниң эт-хөреңгизиниң үптээшкинин кылып, холундан ушта соп ап болур. Оон аңгыда, кажар арганы база ажыглаптып болур: телефонну долгаптар деп дилеп алгаш, дезе бээр. Аар өртектиг телефоннар үптээринге мергежээн тускай категорияның оорлары турар деп чүүлдү эки шынарлыг телефоннар ээлери билип алыр болза эки. Олар чагыг-биле ажылдап турар, ховар таварылгада чааскаан болур, хөй кезиинде кем-херек үүлгедикчилериниң эки организастаттынган бөлүү болур. Оорларның сорулгазы – 6-10 муң болгаш оон-даа аар өртектиг модельдиң телефоннары болур. Үптекчилер элээн үениң дургузунда тааржыр телефонун хайгаарап көрүп алырлар. Оон телефон ээзиниң соондан сүрүп чорупкаш, эптиг черге: муңгаш доора кудумчуга, караңгы черге, подъезд иштинге халдаашкынны кылыр. Үптээшкинге ийи кижи киржип болур: бирээзи ооргазынче идиптер ийикпе азы бажынче аар чүүл-биле соптар, өскези телефонну ушта соп аппаар. Оон ийилээ дезе бээр, а когараан кижи халдап келген кижилерни сактып четтикпээн болур. Кем-херек үүлгедикчилери хөй кезиинде херээжен улусче болгаш элээдилерже – удурланып шыдавас кижилерже  халдаашкынны кылырлар.

Үстүнде айыткан чүүлге барымдаалааш, эт-хөреңгиңерни, чамдыкта, кадыыңарны камгалап алыры-биле элээн каш сүмелерни берип турар:

1. кижилер эвээш черлерни болгаш чырыы чок черлерни, ылаңгыя кежээки үеде оюп чоруңар.
2. телефоннарыңарны моюнга, куруңарга азынмаңар, холуңарга тутпаңар. Кем-херек үүлгедикчилериниң кичээнгейин хаара тыртпазы-биле оларны хевиңерниң иштики карманнарынче, сумкаңарже суп алыңар.
3. кандыг-ла бир аргажок чугула чылдагаан ужун (ылаңгыя чайын) телефонуңарны ажык кылдыр тудар апарзыңарза, чүвүр курунга быжыглаан муңгаш хапка суп алыңар.
4. кылаштап чорааш, телефонга чугаалашпаңар, херек апарза, бир черге турупкаш, чугаалашпышаан, бодуңарны долгандыр көрүңер.
5. ниитиниң транспортунга чорааш, ылаңгыя улус хөй үеде, карман үжээр оорлар дугайында утпаңар, телефонуңарны сумкаңарның иштики карманынче суп алыңар – ынчан силер ону эки хайгаарап шыдаар силер.
6. бичии уругларга, элээдилерге база аныяктарга соталыг телефон дээрге шыдал-быралыының байдалының демдээ, долгандыр турар кижилерге чылдагаанныг-даа, чылдагаан чокка-даа көргүстүнүп турар, а бичии уруглар ооң чанында үптекчи келген деп кандыг-даа каразыг чокка телефону-биле анаа-ла ойнап турар.

Оор чорук болгаш үптээшкинден аңгыда ДЭЭРБЕДЭЭШКИН – амы-тынга болгаш кадыка айыылдыг күчүлел ажыглааш, чок болза күчүлел ажыглаар деп кыжанып тургаш, өскениң эт-хөреңгизин оорлаар сорулгалыг халдаашкын кылган кем-херек үүлгедиишкини болур. 5 чылга чедир албадалдыг ажыл, чок болза 8 чылга чедир хосталгазын казып шииттирбишаан 500000 акшага чедир торгаал, азы шалынынын хемчээли, азы шииттирген кижинин 3 чылга чедир оске орулгазын азы ол чокка.

Кадыкка хора чедиргени, бир эвес оваарымча чогу-биле-даа үүлгеттинген болза, кеземче харыысалгазынга онаажыр. Кевин-херекчок чогуш хоойлу-биле кончуг улуг эпчок байдалга эккеп болур.

Бузурукчу чорук – мегелээш азы бүзүрелди буруу ажыглааш, өскениң эт-хөреңгизин оорлааны болур. Бузурукчулар чүгле улгады берген назылыгларны мегелээр эвес, олар силерниң үе-чергеңерни база мегелеп болур. Бузурукчу силерниң эжииңер аксынга почтальон, телевизор мастери, сантехник, полицейжи, социал ажылдакчы, силерниң кожаңарның, төрелдериңерниң таныыр кижизи мен деп адаттынып болур. Чамдыктары стаканга суг, эм дилээрлер. Өскелери кожаларыңарга акша азы чагаажыгаш арттырып каалы деп болурлар. Олар янзы-бүрү чылдагааннарны чугаалап болурлар. Херек кырында оларның кол-ла күзели – силерниң  квартираңарже кире бээри. Оваарымчалыг болуңар! Бир эвес силерниң эжииңерниң коңгазы эдиптер болза, ону ажыдарынче далашпаңар!

Бузурукчу чоруктуң чаа хевири – кижилерже SMS-дыңнадыышкыннар чорудары, а олар харыы дыңнадыг-биле боттарынга чугула акшазын чорудуптарлар. Шупту кыска  (4-5 оранныг) номерлерлиг SMS-бузуруушкуннарның дыңнадыгларының тариф тургузары 12 оранныг номерлер ышкаш эвес болур. Кыска номерлер тускай өртектиг дуза кылырынга көрдүнген, ол көрдүнген дуза дээш акшаны абонентиниң баланызындан тыртар. Бузурукчулар кыска номерлерниң ол онзагайын билбес кижилерни, чамдык таварылгаларда, абонентилерниң кичээнгей чогун ажыглап, «мобилдиг какпа-дузакче» элзедип турар.

Элээн каш ындыг какпа-дузактар дугайында чугаалажыылыңар.

Дузак №1. Анаада бо дузак мындыг хевирлиг болур: когараан кижиниң номеринче «Бердинген номер лотерея түңнелинде Европа Плюс радиостанцияның шаңналын ойнап алган, ону алыр дизе, бодуңарның адрезиңерни кыска номерже чорудуптуңар…» деп SMS-дыңнадыг чорудуптар. Бо-ла-дыр, адрес бижээн харыы дыңнадыг-биле 200-300 акша катай чоруй барган.

Дузак №2. «Экии, таныжып алыылам?»

Бүзүрээчел хамаатыларга база бир дузактың хевири SMS таварыштыр таныжып алырын дилээн дыңнадыг болур. Соталыг операторларның үндезин базазында чүгле дугаарлар эвес, а абонентилерниң аттары, чамдыкта харын-даа хар-назызы безин бар. Ынчангаш SMS дыңнадыгларны робот дамчыдып турар-даа болза, сонуурганчыг азы хаара тыртыптар шынарлыг болуп турар. Чижээлээрге, аныяк кижиге мындыг хевирлиг дыңнадыг кээп болур: «Экии, Стас, бис бот-боттарывысты танышпас бис, ынчалза-даа сээң-биле таныжып алыксап тур мен. Харыылап көрем, чөпшээрежир сен бе азы чок бе?» Кыска номерлер-биле ажылдап кылдынган схема ёзугаар акшаны чыып апаарлар.

Дузак №3. Көрбейн эрттирипкен телефон медээзи.

Бо дээрге элээн чаңчылчый берген хевирниң мегелээшкини, ынчалза-даа телефон таварыштыр клиентилер-биле ажылдаар кижилер болганчок-ла таваржы бээр. Бир канчангаш-ла, телефонуңарның экранында көрбейн эрттирипкениңер номер турар. Бодаарга, бир эвес хереглээн кижи болза, катап долгап кээр ышкаш, ынчалза-даа сонуургачалындан ол номерже долгаптарга, көңгүс танывазы үн аажок буруузун билинген, Норильск хоорайда даай-авазынче долгаар дээш, чаңыс сан чазыпканын элээн каш секундаларның иштинде тайылбырлаар. Ол элээн каш секунда иштинде төлевирлиг номер-биле чугаалашканыңар дээш силерден 100-200 акшаны оператор тыртып аппаар.

Компьютер четкизинде хоойлу-дүрүм үрээшкиннери

Хостуг үезинде кижилер эпти-ле компьютер артынга олурар. Дыка хөй организациялар боттарының клиентилериниң дугайында чажыт медээни ыяк шыгжап алган турар. Чажыт саннарны (шифрлерни) чара шаапкаш, хоойлуга дүүшпес ёзу-биле медээлер чыыр аныяк кижилер – хакерлер турар. Кеземче дүрүмүнде ындыг хажыдыышкыннарга хамаарышкан бүдүн эге бар. Компьютер медээзин хоойлуга дүүшпес ёзу-биле ажыглааны дээш үрегдекчи ийи чылга чедир хосталгазын казып шииттирип болур. Хоралыг программаларны тургусканы, ажыглааны болгаш таратканы дээш дөрт чыл чедир хуусаада хосталгазын казып шиидер.

Амыдыралда анчыг, эпчок чүүлдерден камгаланып билир ужурлуг. Силерге хереглеттине берип болур алды дүрүмнү көрээлиңер.

Камгаланырынга херек алды дүрүм:

Бо дүрүмнерни шуптузун кылырга дээштиг болур. Ону бүгү талалыг ажыглааш, кем-херек үүлгедиинден бүзүрелдиг камгалалды тургузуп алыр силер.

Бир дугаар дүрүм:

Ада-иеңер болгаш чоок кижилериңер-биле харылзааны чидирбеңер. «Харылзаада турары» дээрге ийи таладан ажык харылзаа. Шуптузун чугаалавайн барып болур, ынчалза-даа херек апарза, эң-не чажыт чүүлүн чугаалап берип болур кижи бар деп бүзүрел турар ужурлуг.

• Чоок кижилериңер-биле чүнүң-даа дугайында, херекчок хоозун чугаа-даа болза, чугаалажыңар, эң-не кол чүве – бот-боттарыңар-биле харылзаа, чугаа турары.
• Ада-иеңерниң сүмелеринге хүндүткелдиг болуңар, оларны үзе кирбеңер, эвилең, чымчак болуңар, бодуңарның айыыл чок чорууңарга хамаарыштыр дыка хөй ажыктыг чүүлдерни билип ап болур силер.
• Чоок кижилериңерниң сагыш-сеткилин, бодалдарын, коргуушкуннарын кыжырбаңар. Олар база силер ышкаш хомудаачал деп чүвени утпаңар. Бир эвес кижилер дыңнап билир болгаш чемелевес турган болза, делегейде айтырыгларның (проблемаларның) чартыы шиитпирлеттине берген турган ийик.

Ийи дугаар дүрүм:

Айыыл чок чорукка эки өөренип алыры.

Амгы үениң амыдыралының байдалында ада-ие-биле кезээде кады турар арга чок болуп турар. Боттарыңарның эскербейн шиңгээдип ап турар чаңчылдарыңар бүгү чуртталгаңарда кадагалаттынып артып каар. Ада-иеңер оваарныышкынның кандыг хемчеглерин кылып турарын хайгаараңар, ону өөренип, сактып алгаш, боттарыңар ажыглап эгелеңер. (Бир эвес ачаңар машиназын кажан-даа ажык арттырбас болза, билдингир-ле силер база ынчалдыр кылыр силер)

Бичии уругларның айыыл чок чоруунуң талазы-биле эксперттерниң сүмелеп турар тергиин хевирлериниң бирээзи – рольдап ойнаары – «Чүнү канчаар сен, бир эвес?...» дээн хевирлиг оюннарны боттарыңарның бичии дуңмаларыңар-биле эрттирип болур силер.

«Бир эвес сени кудумчуга танывазың бир кижи доктаадыпкаш, соталыг телефонуңну дилээн болза, чүнү канчаар сен?»

«Бир эвес лифт шимчевейн барза, чүнү канчаар сен?»

«Бир эвес эжикке танывазың кижи келгеш, бажыңче киирерин дилээр болза, чүнү канчаар сен?»

«Бир эвес улуг класстың өөреникчилери сенден акша негээн болза, чүнү канчаар сен?»

«Бир эвес кудумчуга чорааш, бот-боттарывысты чидиржип алган болзувусса, чүнү канчаар сен?»

Үш дугаар дүрүм:

Хаггаш, шоочалап ал

Эт-хөреңги оорлаар чоруктуң үштүң биринден хөй кезии болгаш кижиниң бодунга удур кем-херек үүлгедиглери соңга болгаш эжикти чедир хагбаанындан кем-херек үүлгедир арганы берип турар деп практика бадыткап турар. Силерниң ада-иеңер база силер бодуңар тоомча чок болбас болзуңарза, кем-херек үүлгедикчизинге херекти үүлгедир арга кажанда-даа тыптып келбес. Кем-херек үүлгедикчилери чиик аргалар дилеп чоруур, ооң оруун моондактаары-биле кылдынган кандыг-даа хемчеглер дээштиг болур.

«Сагыш човаваңар, мында көңгүс айыыл чок» - деп бир кижи чугаалаан-даа болза, хаггаш, дээктеп алыры дээрге, силерниң доктаамал чаңчылыңар болур ужурлуг. Бажыңның болгаш машинаның хагдынмаан эжиин оорларны чалааны деп көрүп болур. Ону чүгле хаггаш, шоочалап каан болзуңарза, эптиг байдалды ажыглаан кем-херек үүлгеткен бөлүк хоойлу-дүрүм үрекчилеринден адырлып алыр силер.

Дөрт дугаар дүрүм:

Көскү черге турары

Бичии кижилерге болгаш улуг кижилерге удур кем-херек кажан бис, бир дугаарында, чааскаан турувуста, ийи дугаарында, ээн черлерге турувуста үүлгеттинер. Ындыг кем-херек үүлгедиишкиннери үштүң ийи кезии хире болуп турар. Бичии уруг ээн черлерже барбайн, хөй кижилерлиг черге тургаш, бодунуң айыыл чок чоруун чедип ап болур. Паркка азы кудумчуга хөй кижилер-биле кады чорааныңарга көөрде, чааскаан агаарлап чорааш, бодуңарны улуг айыылга таварыштырып турар силер.

Танывазыңар улустуң машиназынга олурбаңар.

Барык бүгү кем-херек үүлгедикчилери херечилерден болгаш хөй кижилиг черлерден дезер болур.

Кем-херек үүлгедикчизи агаарлап чораан элээди кижилер чанындан анаа-ла эрте бээр, чүге дизе туруп кээп болур нарын байдалдың айыылы улуг болур.

Хөй кижилиг черге турарга, кем-херек үүлгедиишкинин барык болдурбайн баар. Бир эвес силер багай чүвеге таваржып азы корга берген болзуңарза, эң-не бөдүүн болгаш ажыктыг чүве чүл дээрге – кижилер аразынга турары болур.

Беш дугаар дүрүм:

Хына!

Хынаары – эрте шагдан тура бодамчалыг аажы-чаңның үндезини, дөзү. Кижиге ол чаңчыл кижини долгандыр турар ээн бойдус аразынга амыдырап артар дээш демисел үезинде-ле тыптып келген. Хенертен бир-ле чүвениң аспаанче кире бербес дээш, кезээде долгандыр байдалды хынаан, ылавылаан, шинчилээн орар кушкаштарның болгаш диистерниң аажызын хайгаарап көрүңер даан.

Хынаар чаңчыл күштүг хайгаараашкынны, чүве эндевезин сайзырадыр, ол болгу дег айыылды сагындырып болур.

«Кежээки шайлалгадан чоруптары чугула», «дуу кудумчу-биле чорбас болза эки» дээн ышкаш эскериглер, бодалдар турганын, ону херекке албайн барганын дыка хөй когараан кижилер сактып чугаалаар. Ындыг эскериглер  алдыгы миннишкин (медерел) дугайында кым-даа тода харыы берип шыдаваан. Ынчалза-даа ындыг эскериглер кижиде бар, чурттап турар, ол адаан-өжээн, айыыл-халап долган өртемчейге дириг артар дээш, долгандыр турар байдалдың бичии-ле өскерлиишкиннеринче кичээнгейни салып, кезээде бүгү айыылга белен турар бистиң бурунгуларывыстан салгал дамчып келген деп специалистер санап турарлар. Силерниң чаа эжиңер дугайында бе, эмчиниң сүмелериниң дугайында бе, бодуңарның төөгүңер, чок болза удавас чоруур деп турар силерниң билбезиңер чер дугайында чугаа чоруп турар бе дээрзин хынап алыңар. Ол бодамчалыг, шын шиитпир хүлээп алырынга дузалаар болгаш эттинмес частырыг кылырын болдурбас. Танывазы бөлүк кижилер аразынга турарга, айыылдыг байдалга таваржы берип болурунуң ондаа бар. Бодун ындыг хевирлиг айыылга таварыштырбас болза эки.

Алды дугаар дүрүм:

Алгыш-кырыш үндүрбеңер

Оожум, тайбың аажы-чаң кем-херек үүлгедиишкиннерин болдурбазынга улуг ужур-дузалыг. Бичии уруглар база улуг улустар аразында бүгү-ле маргыжыышкыннарның хөй кезиин чөрүлдээ болгаш алгыш-кырыш тургузуп турар. Хөй кезиинде кем-херек когараан кижиниң бодунуң күткүүшкүнү-биле болуп турар. Дыка хөй таварылгаларның истелгезиниң көргүзүп турары-биле алырга, алгыш-кырыштың, оорланыышкынның болгаш дерзиилениишкинниң үнер дөзү кижилерниң харылзаа тудуп билбезинде, чөптүг чугаалажып билбезинде болуп турар.

Долгандыр турар кижилер-биле амыр-тайбың чурттап болурунуң эвээш эвес аргалары бар, ол-ла үеде анчыг, түвектиг болбайн, чогууру-биле алдынып өөренип алган болзуңарза дыка-ла эки болур турган ийик. Оон кем-херек үүлгедиишкининден чайлай бээринден аңгыда, дыка хөй чаа эштерлиг апарып болурунуң аргазы бар. «Алгыш-кырыш үндүрбеңер» деп дүрүм силер өске кижилер-биле бүгү болдунар оптуг аргаларны ажыглап тургаш, херек апарза, долгандыр турар кижилерни хорадатпайн, бодуңарның кылдыныгларыңарның чылдагаанын тайылбырлап тургаш, каржы эвес кылдыр чугаалажыр силер деп өөредип турар.

Долгандыр турар кижилерни кыжырып, шоодуп болбас, силерниң кыжырыпкан азы куду көрүпкен кижиңер хомудалын сеткилинге чоок хүлээп алганындан өш-өжээн бодап болур. А бир эвес силерни кым-бир кижи кыжырыпкан болза, ол дээрге шош-содаа үндүрериниң чылдагааны эвес-тир.

Силерге айыыл чок чоруктуң долу магадылалын берип шыдавас бис, ынчалза-даа байдал канчаар-даа тургустунуп кээр чүве болза, бердинген алды дүрүм, бир эвес оларны шуптузун ажыглаар чүве болза, бот-боттарының кылдыныын күштелдирбишаан, силерниң айыыл чок чорууңарның күштүг камгалалын тургузар.

 

Чугула телефоннар:

 

Полиция – 02;

Ниити камгалал албаны – 112 (мобилдиг телефоннардан долгаар);

Россия Федерациязынын Истелге комитединин Тыва Республикада истелге эргелелинин дежурный телефону

– 8 (913) 341-39-19;

Телефон шугуму «Бичии уруг — айыылда» — 8 (39422) 6-05-72,

8-800-775-1370 (долгаары халас);

Уругларнын эреглеринин талазы-биле Тыва Республикада

бурун эргелиг толээ – 8(39422) 2-63-09;

Бичии уругларга бузурел телефону – 8-800-2000-122

(долгаары халас)